Schaars geklede of blote mensen afgebeeld in openbare ruimtes zijn niet alleen iets van nu. In de Romeinse en Griekse tijd werden overal naakte mannelijke godenbeelden opgesteld. Vierduizend jaar geleden, in de steentijd waren de weinige stenen kunstuitingen eveneens ongekleed, zoals het beroemde beeld van de Venus van Willendorf.
Tegenwoordig is de associatie met naakt afgebeelde mensen gezondheid of begeerte. In de klassieke oudheid werden goden gezien als geestelijk ideale menselijke wezens die onsterfelijk waren. De schoonheid binnenin werd weerspiegeld in hun uiterlijk. Vandaar dat de standbeelden volmaakte naakte of bijna naakte menselijke wezens waren. Tijdens de middeleeuwen ontstond de christelijke kunst. Heiligen, vooral de mannen, werden vaak naakt of schaars gekleed afgebeeld. Naaktheid in het openbaar werd gezien als een ontering. Een executie naakt ondergaan was al een straf op zich. De populairste naakte heilige is Sebastiaan. Wie was hij?
Pijlen
Sebastiaan heeft een opmerkelijk goede functie in het leger die hij mede te danken heeft aan zijn goede verstandhouding met de Romeinse keizer Diocletianus. Hij voert het bevel over de keizerlijke lijfwachten. Sebastiaan groeit op in Milaan en is bekend met de bloederige christenvervolgingen. Tijdens zijn werk zit hij er met zijn neus bovenop. Ondanks de levensbedreigende risico’s wordt de jongeman christen. Omdat hij zo dichtbij de keizer werkzaam is lekt dit uit. Diocletianus veroordeelt hem tot een straf op het Marsveld.
Een peloton boogschutters moet hem begin januari 288 doorzeven met pijlen. Hij wordt nagenoeg naakt geëxecuteerd, opdat de schutters goed zien waar ze hun pijlen op richten. Na de executie laten ze hem voor dood achter. Omdat de schutters voornamelijk mikken op zijn spieren, zijn kracht, missen ze de vitale organen. Een vrouw, de heilige Irene, vindt hem ’s avonds. Als blijkt dat Sebastiaan nog leeft neemt ze hem mee naar huis en zorgt ervoor dat hij binnen de kortste keren genezen is. De stoere Romein laat het er niet bij zitten en besluit zijn vorige werkgever eens goed te vertellen wat hij van de situatie vindt. Diocletianus is verbaasd dat Sebastiaan zijn executie heeft overleefd. Ditmaal eist hij dat de jongeman afgeranseld wordt tot de dood erop volgt. Om van het lijk af te zijn moet het worden gedumpt in het riool. Via een goddelijke inspiratie vindt de heilige Luciana het lijk. Dit wordt bijgezet in de Romeinse catacomben nabij de Via Appia waar het zes eeuwen later wordt teruggevonden. Tot zover de beroemde legende.
Kunst
Voor kunstenaars die de opdracht krijgen christelijke heiligen af te beelden is Sebastiaan een van de meest favoriete onderwerpen. Legitiem een naakt kunstwerk produceren is in die tijd een unicum. In de vroege middeleeuwen wordt de heilige zo afgebeeld dat er meer pijlen en bloed dan lichaam zichtbaar zijn. Dat past dan ook in de visie van die tijd, waarin afgrijselijke wonden ervoor zorgen dat het volk zich kan identificeren met de heilige in kwestie. Door een gebrekkige medische zorg hadden veel mensen te kampen met aandoeningen die het uiterlijk ontsierden. Een heilige die er erger aan toe was dan het volk gaf steun. Dan viel hun gebrek nog wel mee.
Renaissance
Tijdens de renaissance bereikten de kunstwerken waarin de heilige werd afgebeeld hun hoogtepunt. De bedoeling was het mannelijke lichaam in al zijn perfectheid af te beelden in poses van afgodsbeelden uit de klassieke oudheid. Sebastiaan kijkt tijdens de marteling gelukzalig naar boven. De hemel werd in die tijd in de lucht gesitueerd. Uit de gave huid steken hooguit een paar pijlen. Bloed komt er nauwelijks aan te pas. Het gaat er vooral om het prachtige atletische lichaam weer te geven. Veel van deze werken zijn tegenwoordig in grote musea te bewonderen. In de periode erna, de barok, moest het allemaal wat dynamischer. Sebastiaan moest wat molliger worden afgebeeld. De dynamiek was de intense pijn tijdens de inslag van de eerste pijl.
In later eeuwen ontstaan er varianten op het thema, zoals engeltjes die voorzichtig de pijlen uit het gefolterde fraaie lichaam trekken. Populair worden de bidprentjes waarop de jongeman steeds uitdagender wordt afgebeeld. Als een sexy hunk wordt de heilige een icoon in de gay scene. De filmindustrie krijgt dollars in de ogen. Er worden films gemaakt waarbij het uiterlijk van de heilige centraal staat.
Kloosters
In de kloosters zijn vooral bij de zusters afbeeldingen van de prachtige, smachtende Sebastiaan populairder dan de ook nagenoeg naakte maar vaak ingevallen Christuscorpussen, waarbij het lijden altijd centraal staat.
Patroonheilige
Sebastiaan is onder meer tot de patroonheilige van oorlogsslachtoffers uitgeroepen. Hij is daardoor weer helemaal actueel geworden.
